Khám nghiệm tử thi là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về khám nghiệm tử thi

Khám nghiệm tử thi (autopsy, postmortem examination) là quy trình y học nhằm đánh giá chi tiết thi thể thông qua khám lâm sàng và giải phẫu để xác định nguyên nhân, cơ chế tử vong cùng các bệnh lý tiềm ẩn. Qua đó, khám nghiệm tử thi cung cấp bằng chứng khách quan hỗ trợ công tác điều tra pháp y, đồng thời góp phần rút kinh nghiệm trong chăm sóc y tế lâm sàng và nghiên cứu bệnh học.

Trong phạm vi pháp y, khám nghiệm tử thi thường được chỉ định khi có nghi ngờ về nguyên nhân chết bất thường như tai nạn, tội phạm, tự sát hoặc tử vong đột ngột không rõ lý do. Ở lĩnh vực bệnh lý, khám nghiệm tử thi giúp đối chiếu triệu chứng lâm sàng với tổn thương mô học, phát hiện sai sót chẩn đoán, điều trị nhằm cải thiện chất lượng chăm sóc.

• Xác định nguyên nhân tử vong chính và nguyên nhân gốc.
• Phát hiện bệnh lý tiềm ẩn hoặc biến chứng không được chẩn đoán khi sống.
• Hỗ trợ nghiên cứu dịch tễ và cải tiến phương pháp điều trị.

Khung pháp lý và quy định

Hoạt động khám nghiệm tử thi được điều chỉnh bởi Luật Khám nghiệm tử thi, Luật Tử thi và các văn bản hướng dẫn của Bộ Y tế và Bộ Công an. Pháp y chỉ được tiến hành khi có quyết định của cơ quan điều tra hoặc theo yêu cầu của cơ sở y tế, đồng thời phải tuân thủ nguyên tắc “tối thiểu xâm lấn” và bảo đảm tính nhân đạo với thi thể.

Quy trình xin phép khám nghiệm bao gồm: lập hồ sơ, thông báo cho người nhà, thu thập giấy ủy quyền hoặc quyết định khám nghiệm của cơ quan chức năng. Mọi thông tin và kết quả đều phải được bảo mật, chỉ cung cấp cho người có thẩm quyền và gia đình theo quy định pháp luật.

Văn bản	Nội dung chính	Thẩm quyền
Luật Khám nghiệm tử thi	Quy định thẩm quyền, điều kiện, mục đích	Bộ Y tế
Luật Tử thi	Quy định thủ tục, thời hạn giữ thi thể	Bộ Nội vụ
Bộ luật Hình sự	Chỉ định khám nghiệm trong điều tra tội phạm	Bộ Công an
Thông tư hướng dẫn	Quy trình kỹ thuật khám nghiệm	Bộ Y tế, Bộ Công an

Cơ sở thực hiện phải là đơn vị được cấp phép, có bác sĩ pháp y hoặc chuyên khoa giải phẫu bệnh đủ điều kiện, phòng khám nghiệm đáp ứng yêu cầu vệ sinh, an toàn sinh học và trang thiết bị kỹ thuật tối thiểu như bàn soi, tủ đựng dụng cụ, tủ cấp đông mẫu.

Phân loại khám nghiệm tử thi

Khám nghiệm tử thi được chia làm hai dòng chính: khám nghiệm pháp y (forensic autopsy) và khám nghiệm bệnh lý (clinical/pathological autopsy). Khám nghiệm pháp y tập trung vào các ca tử vong điều tra hình sự, xác định nguyên nhân khách quan, phát hiện dấu vết tội phạm hoặc sai sót y tế liên quan đến hành vi phạm tội.

Khám nghiệm bệnh lý thường được thực hiện tại bệnh viện để đánh giá nguyên nhân tử vong tự nhiên hoặc liên quan điều trị, phục vụ nghiên cứu lâm sàng, tính chính xác chẩn đoán và cải tiến phác đồ. Ngoài ra, còn có các loại khám nghiệm chuyên biệt như khám nghiệm tử vong đột ngột ở trẻ sơ sinh (SIDS), khám nghiệm tử thi trong thí nghiệm lâm sàng hoặc cấy ghép nội tạng.

• Forensic Autopsy: nghi ngờ chết bất thường, phục vụ điều tra hình sự.
• Clinical Autopsy: xác nhận bệnh lý đã chẩn đoán, cải tiến y khoa.
• Specialized Autopsy: tử vong đột ngột trẻ em, hiến mô nghiên cứu.

Có xu hướng ứng dụng khám nghiệm ảo (virtopsy) kết hợp CT/MRI trước mổ xẻ, giảm xâm lấn, lưu giữ nguyên vẹn thi thể và hỗ trợ đánh giá tổn thương không thể quan sát trực tiếp.

Chuẩn bị và ngoại kiểm thể

Trước khi mở thi thể, cần xác minh danh tính qua giấy chứng tử, chụp ảnh toàn cảnh, đánh dấu thi thể để tránh nhầm lẫn. Hồ sơ khám nghiệm gồm thông tin bệnh án, diễn biến lâm sàng, tình huống tử vong và các bằng chứng hiện trường (đối với pháp y).

Khám nghiệm ngoại thể bao gồm quan sát tư thế, vết thương, dấu hiệu hóa học (các vết nôn mửa, phân, nước tiểu) và các yếu tố khác như dấu vân, hình xăm, hình thức châm cứu, bó bột. Ghi chép chi tiết và chụp ảnh cận cảnh từng vị trí, đồng thời đo đạc khối lượng, chiều dài cơ thể.

Hoạt động	Chi tiết	Mục đích
Chụp ảnh toàn cảnh	Toàn thân, tư thế	Lưu hồ sơ pháp lý
Quan sát vết thương	Vết cắt, vết bầm, cháy	Xác định cơ chế tử vong
Lấy mẫu ban đầu	Máu, nước tiểu, tóc, móng	Xét nghiệm sinh hóa, độc chất
Ghi chép số liệu	Cân, đo kích thước	So sánh chuẩn y khoa

Lấy mẫu ngoại kiểm thể ban đầu bao gồm máu tĩnh mạch, dịch não tủy, mẫu mô cơ quan chính và các vật chứng độc chất. Mẫu phải ghi mã, bảo quản lạnh (-20 °C với mô, -80 °C với DNA) và gửi phòng xét nghiệm theo quy trình nghiêm ngặt để đảm bảo độ tin cậy kết quả.

Khám nghiệm nội tạng

Khám nghiệm nội tạng bắt đầu bằng mở ba khoang: ngực, bụng và sọ, theo kỹ thuật Letulle hoặc Rokitansky tùy mục đích. Mỗi khoang được mở cẩn thận để tránh làm rời các mối liên kết giải phẫu quan trọng như cơ hoành, và giữ lại mạch máu lớn để quan sát biến đổi áp lực nội mạch.

Các cơ quan được lấy ra tuần tự: tim, phổi từ khoang ngực; gan, lách, thận, dạ dày và ruột từ khoang bụng; não từ khoang sọ. Cân và đo kích thước, quan sát bề mặt, cắt ngang để xác định tổn thương như xuất huyết, hoại tử, nốt u, đường khâu mổ cũ.

Lấy mẫu mô ở các vị trí nghi ngờ và ở vùng bình thường để so sánh. Mẫu được đánh dấu mã, bảo quản trong formol 10% để làm xét nghiệm mô học. Hồ sơ ghi chép chi tiết hình dạng, màu sắc, mùi và bất cứ dấu vết bất thường nào như mủ, dịch thấm, sỏi.

Cơ quan	Khối lượng trung bình	Biến đổi thường gặp
Tim	250–350 g	Phì đại cơ thất, xơ hóa
Phổi	800–1000 g (cả hai)	Viêm, phù nề, tắc mạch
Gan	1200–1500 g	Xơ gan, thoái hóa mỡ
Não	1300–1400 g	Suy giảm thể tích, xuất huyết

Xét nghiệm hỗ trợ

Xét nghiệm mô học (histopathology) dùng nhuộm H&E để quan sát cấu trúc tế bào và mô, phát hiện viêm cấp, mạn, khối u, thoái hóa. Nhuộm đặc hiệu (PAS, Masson) và miễn dịch hóa mô miễn dịch (IHC) giúp xác định bản chất khối u và dấu ấn viêm.

Sinh hóa và độc chất học phân tích nồng độ điện giải, men gan, creatinine, troponin, cùng xét nghiệm cồn, thuốc hay độc chất (cyanide, chì, thuốc trừ sâu) trong máu, nước tiểu hoặc dịch não tủy. Phát hiện chất gây tử vong giúp khẳng định ngộ độc cấp tính.

Vi sinh vật học bao gồm cấy máu, mô phổi, phế quản để xác định vi khuẩn, ký sinh trùng, nấm. Xét nghiệm PCR định danh virus (HIV, SARS-CoV-2) và vi khuẩn Mycobacterium tuberculosis thực hiện khi nghi ngờ nhiễm trùng hệ thống.

• Histopathology: H&E, IHC.
• Sinh hóa – độc chất: men gan, cồn, thuốc.
• Vi sinh và PCR: vi khuẩn, virus.

Xác định nguyên nhân và cơ chế tử vong

Nguyên nhân tử vong chính (immediate cause) là biến cố cuối cùng trực tiếp dẫn đến ngừng tim, hô hấp hoặc sốc. Nguyên nhân gốc (underlying cause) là bệnh lý cơ bản hoặc tổn thương khởi phát chuỗi sự kiện dẫn đến cái chết.

Cơ chế tử vong mô tả quá trình sinh lý bị gián đoạn, ví dụ: suy hô hấp do ứ dịch phổi, sốc giảm thể tích do mất máu, ngừng tim do nhồi máu cơ tim cấp. Phân loại hình thức tử vong (manner of death) gồm tự nhiên, tai nạn, tự tử, giết người, không rõ.

Báo cáo khám nghiệm ghi rõ kết luận khoa học, bao gồm mô tả tổn thương, kết quả xét nghiệm và kết luận nguyên nhân tử vong đầy đủ bằng thuật ngữ y khoa chuẩn. Báo cáo gửi cho cơ quan điều tra (nếu pháp y) hoặc lưu trữ tại bệnh viện (nếu bệnh lý).

Đạo đức và cân nhắc văn hóa

Khám nghiệm tử thi phải tuân thủ nguyên tắc tôn trọng thi thể: không xâm phạm quá mức, bảo vệ chân dung và tín ngưỡng, đảm bảo quy trình nghi lễ nếu gia đình yêu cầu. Việc lấy mẫu và giữ thi thể phải có sự đồng thuận của gia đình hoặc cơ quan thẩm quyền.

Bảo mật thông tin cá nhân và kết quả khám nghiệm là điều kiện tiên quyết để tôn trọng quyền riêng tư. Mẫu mô và dữ liệu chỉ sử dụng cho mục đích chẩn đoán, điều tra hoặc nghiên cứu đã được cấp phép, không tiết lộ ra ngoài trừ khi luật định.

Trong trường hợp sử dụng mẫu thi thể nghiên cứu khoa học, cần có văn bản đồng ý từ gia đình hoặc theo quy định hiến mô, đồng thời tuân thủ quy chuẩn đạo đức nghiên cứu của Ủy ban đạo đức.

Công nghệ và xu hướng mới

Virtopsy (autopsy ảo) sử dụng CT và MRI để khảo sát nội tạng mà không xâm lấn. Hình ảnh 3D giúp phát hiện vỡ mạch, máu tụ, tổn thương xương và khối u trước khi mổ xẻ, cải thiện độ chính xác và bảo tồn thi thể.

3D scanning và in 3D lưu giữ mô hình thi thể và tổn thương cho mục đích pháp y và giảng dạy. AI và machine learning phân tích hình ảnh mô học và ảnh chụp, tự động nhận diện tổn thương vi thể như hoại tử và xuất huyết vi mạch.

Các công nghệ omics (genomics, proteomics) áp dụng trên mẫu mô pháp y phát triển mạnh, cho phép phát hiện đột biến gen liên quan bệnh tim mạch, ung thư và bệnh di truyền, mở ra hướng nghiên cứu nguyên nhân tử vong ở cấp độ phân tử.

Tài liệu tham khảo

1. CDC – Autopsy Methods
2. WHO – Guidelines on Autopsy Practices
3. ForensicMED – Autopsy Procedure
4. NCBI/PMC – Advances in Forensic Autopsy
5. NAME – National Association of Medical Examiners